Cộng Hòa Ba Lan, Poland
Rzeczpospolita Polska, nước Cộng hòa Ba Lan nằm trên vùng Trung Âu hơi thiên về phía đông, gần Đức, Czech, Slovakia, Nga, biển Baltic.. với diện tích 312.679 km2, dân số 38.5 triệu. Lịch sử của Ba Lan được viết từ hơn 1000 năm trước, cho biết là vào thế kỷ thứ 16 hoàng triều Ba Lan đã đạt tới mức cường thịnh thuộc hàng đầu trời Âu.. Nhưng những trang sử tiếp nối lại là một chuỗi dài đầy bất hạnh do ngoại bang luôn xâm lăng gây hấn, cả tàn phá hòng chiếm đoạt phần đất vốn không có biên thùy thiên nhiên ngăn cách, nằm giữa trục lộ thông thương qua lại vùng Trung Âu, khiến Ba Lan trở thành nạn nhân, ở trong tầm ngắm của bao hoàng gia giầu mạnh khác bao quanh, từ Mông Cổ, Prussia, Hungary, Austria.. đã thống trị Ba Lan ở thời Trung cổ, đến Nga và Đức chiếm phá từ đầu thế kỷ 18. Hoàng đế Pháp Napoléon cũng từng mang quân sang chinh phục, cho dân tình Ba Lan càng thêm khốn khó, dần mất đi nhiều phần đất, bao thành phố tan tành, các đền đài chứng tích huy hoàng sụp đổ đến gần như không còn gì nữa. Sau Thế chiến l, Ba Lan dành được độc lập, diện tích cùng biên giới được ổn định theo những thỏa thuận quốc tế.. Nhưng Thế chiến ll đã biến Ba Lan thành một nước cộng sản, theo ảnh hưởng của Khối Nga.
Ba Lan, Polska theo tiếng slave xưa mang nghĩa đồng bằng, ngày cũ đã nhiều lần bị mất tên, bị xóa khỏi bản đồ thế giới, nhưng với bản tính nhẫn nại quật cường cộng thêm niềm tin vô bờ bến vào đạo giáo Đức Chúa Trời -mà dù qua bao năm bị ngăn cấm dưới trướng chủ nghĩa vô thần cộng sản, nhưng không thể xóa mờ được đức tin luôn ấp ủ trong lòng giáo dân qua nhiều thế hệ, đã giúp Ba Lan chiến thắng vô vàn khăn khó, đi từ những thời đại tối tăm, lắm tang thương qua 2 trận Thế chiến, cũng như trong gông cùm cộng sản Khối Nga để có được ngày nay. Và người dân Ba Lan luôn mang niềm hãnh diện đã biếu tặng toàn thế giới nhiều người con yêu, là tinh hoa của đất nước, làm rạng danh xứ mẹ khắp hoàn cầu, như danh tài Fryderyk Chopin, bà Maria Sklodowska Curie -2 giải Nobel Vật lý năm 1903 và Hóa học năm 1911, Đức Giáo Hoàng John-Paul ll, Lech Walesa -người thợ điện tỉnh Gdansk, thủ lãnh Công đoàn Solidarność, với sự ủng hộ tinh thần của ngài John-Paul ll, đã trở thành biểu tượng tranh đấu làm sụp đổ chế độ cộng sản ở Ba Lan, rồi lan sang khắp vùng Đông Âu, để ông đắc cử trở thành tổng thống đầu tiên của một Ba Lan tự do độc lập. Lech Walesa được trao giải Nobel Hoà Bình năm 1983, đền đáp cho bao kiên trường cùng nỗ lực. Ông luôn ghi nhận là "Nếu không có sự trợ giúp của ngài John-Paul ll và Giáo hội thì không thể thay đổi thời thế Ba Lan".
Đức Giáo hoàng John-Paul ll, 1929-2004. Đệ nhất công dân xứ Ba Lan, Karol Jozef Wojtyla chào đời tại tỉnh nhỏ Wadowice. Ngài thụ phong linh mục năm 26 tuổi, để thăng tiến đến danh chức Hồng Y, rồi Tổng giám mục của thành phố Krakow /Cracovie. Từ thuở nhỏ ngài đã có lòng đặc biệt tôn thờ Đức Bà Maria và nguyện dâng hiến cả cuộc đời cùng vận mệnh mình trong tay Đức Mẹ. Năm 1978, sau khi được vinh phong ngôi vị Giáo Hoàng, ngài John-Paul ll trở về thăm Ba Lan yêu dấu, và dĩ nhiên chính quyền cộng sản đương thời không hề được lòng người luôn mang hoài bão sao cho có sự đổi thay tốt đẹp trên quê hương mình. Và ngài John-Paul ll đã tuyên bố với cả rừng giáo dân đón rước, luôn tôn sùng ngài như một vị thánh sống, đang hướng về ngài để lắng nghe và ghi tâm tạc dạ từng lời, nhất là họ đã quá sức chịu đựng chế độ cộng sản khắt khe.. Ngài John-Paul ll nhắc nhở con dân yêu quý của mình là trong quá khứ dân tộc kiêu hùng này đã luôn đứng thẳng để tiến lên, dù từ đám tro tàn hay đổ nát, và đã luôn chiến thắng vì không hề biết khuất phục một hình thức độc tài bất công nào. Và ở cuối buổi tao ngộ, ngài Jean-Paul II đã nhắn nhủ chỉ vỏn vẹn vài lời, nhưng được cả thế giới tự do đánh giá là làm rúng động khối cộng sản toàn vùng, ngài bảo đoàn chiên Thiên Chúa đất nước yêu quý của mình "Đừng sợ hãi !". Sau câu khuyến khích khởi đầu, cả nước Ba Lan từ từ chuyển động, để nhiều cuộc đấu tranh phản kháng và lắm trận đình công bãi thị được tổ chức, trở thành vết dầu lan khắp xứ. Và cuộc đấu tranh 10 năm với thủ lĩnh Lech Walesa được kết thúc trong vinh quang, qua cuộc bầu cử bán tự do đầu tiên năm 1989, cho dân chọn lựa vị lãnh đạo sau hơn 40 năm chịu sự kiềm kẹp của Khối Nga, dẫn đến ngày tàn của chế độ cộng sản trên các nước vùng Trung và Đông Âu. Tuyệt vời và lừng danh nhất là cảnh phá tan Bức tường ô nhục, cho dân 2 miền Đông và Tây nước Đức hòa hợp.
Ngài John-Paul ll là vị giáo hoàng được yêu kính nhất bởi các tín đồ Công giáo Roma, mà mỗi dịp hội ngộ trên nhiều quốc gia khắp thế giới, hay qua các đại hội Ngày Giới trẻ Hàng năm do ngài chủ xướng, đã thu hút những đám đông ghi kỷ lục khó bì. Đoạn trích từ Wikipedia "..Ông là vị Giáo hoàng đầu tiên công khai xin lỗi về những lỗi lầm của Giáo hội trong quá khứ, tổng cộng hơn 100 lần về những hành động sai trái của Giáo hội Công giáo, trong đó có sự kiện xưng thú 7 mối tội của Giáo hội, trước đám đông tại quảng trường Thánh Phêrô Roma ngày 12 tháng 3 năm 2000. Ông là vị Giáo hoàng tiên phong đứng ra hòa giải với Chính thống giáo Đông phương, Do Thái giáo, Anh giáo. Cũng là vị đầu tiên tổ chức các cuộc gặp gỡ với nhiều nhà lãnh đạo các tôn giáo khác như Phật giáo, Khổng giáo, Chính Thống giáo Đông phương, Do Thái giáo, Hồi giáo. Cả là vị Giáo hoàng trước nhất đến thăm một ngôi đền Hồi giáo ở Syria. Là vị Giáo hoàng tiên phong tổ chức ngày Giới trẻ Thế Giới hằng năm, và cũng là vị Giáo hoàng đầu tiên đến thăm vùng Thánh địa Jerusalem. Ngài Gioan-Phaolô ll cũng đã lên tiếng thừa nhận vai trò của thuyết Tiến hóa, thuyết Nhân tâm, và nguồn gốc thế giới theo quan điểm khoa học ngày nay, để phủ nhận sự hiện hữu của một thiên đường vật chất trên các tầng mây và một địa ngục vật chất, nơi con người bị thiêu đốt như trong Thánh Kinh miêu tả". Saint Jean-Paul ll thật xứng đáng được vô cùng ngưỡng mộ.
WARSZAWA, WARSAW - VARSOVIE
Với khoảng 3 triệu cư dân, thủ đô Warszawa xinh tươi nằm ven 2 bờ sông Vistule êm đềm nước chẩy, ngày càng được tân tiến hóa. Điều đáng kể là có đến 85% các đền đài di tích lịch sử phong phú của đất nước đã bị tan tành theo trận Thế chiến ll. Hầu hết những tòa dinh thự cổ hiện có, từ nhà ga rộng thênh thang đến các ngôi thánh đường kiên cố, đều được tái tạo dựng với chút gì còn sót lại, từ từng tảng đá, thanh gỗ chạm, mảnh tường tường xiêu vẹo, các bệ thờ và cổ vật.. đều được chắt chiu gom nhặt trong tơi bời đổ nát. Xây dựng lại từ hoang tàn tro bụi là một công trình khổng lồ, nhất là trong vô vàn khăn khó, khiến khách viếng đều mang lòng cảm phục. Những năm gần đây Warsaw phát triển tốt đẹp và nhanh chóng, để thật thích mắt khi thăm từ những xóm cổ mang nét duyên đầy dân tộc tính, đến các khu thương mại khang trang, phố phường thanh lịch, nhiều dẫy buildings hiện đại.. cho hình ảnh Warsaw không thua kém bất kỳ thành phố lớn nào trên thế giới. Chỉ số tăng tiến chung của cả nước theo chiều hướng tốt, như về sự phát triển nhân sự, kinh tế, xã hội.. đều có mức thuộc hàng cao trên trung bình trong nhiều năm qua.
Nằm trong tầm ngắm từ mọi phía của thủ đô, tòa Nhà Văn hóa cao 243 thước, đứng kiêu hãnh giữa Warsaw, là quà tặng của ông trùm cộng sản Joseph Staline, trông như một chiếc bánh cưới khổng lồ. Bên trong có nhiều phòng dành làm khu bảo tàng, nhiều căn sang trọng dành cho tiếp tân, kịch nghệ, phim ảnh, cả một trung tâm thương mại to rộng. Trên tầng thứ 30 khách viếng có thể nhìn bao quát phong cảnh toàn thủ đô.
Thiên tài Fryderyk Chopin 1810-1849, có hình tượng trên một công viên tại thủ đô Warsaw. Chopin khi mới lên 7 tuổi đã trình diễn trước công chúng, và sáng tác bài Polonaise cho piano, với kỹ thuật điêu luyện đến khó tưởng, vì cho đến nay bài nhạc vốn chỉ dành cho những nhạc sĩ có tài nghệ xuất sắc đỉnh cao. Do sống ở Paris nên Chopin được an táng tại nghĩa trang Père-Lachaise, nhưng quả tim của danh tài, theo ước nguyện được mang về thủ đô xứ mẹ, giữ trong một giáo đường kiểu gothic. BTX-HA đã 2 lần đến tưởng niệm người nhạc sĩ đã thăng hoa âm nhạc để làm đắm say, phong phú bao tâm hồn. "..Người ơi còn nhớ Chopin ngày xưa vì ai dệt nên câu nhạc lâm ly. Cho đời say trong tiếng tơ, cho tình dâng muôn ý thơ.." -Văn Phụng.
Cảnh sắc thủ đô Warsaw xinh tươi, với nhiều đền đài, dinh thự, giáo đường và các khu phố đậm nét duyên, rất níu chân du khách.
Lâu đài hoàng gia Sigimond to rộng, các phòng ốc đều lát đá hoa cương quý hiếm, có nhiều gian trưng bầy tranh họa lộng lẫy, các cổ vật tinh tế chứng tỏ quá khứ huy hoàng vương giả, và nền văn hóa mỹ thuật cao của Ba Lan ngày cũ. Nhà thờ Sainte-Anne kiểu cổ mặt tiền nhưng bên trong theo kiến trúc baroque với bao hình tượng và tranh họa đẹp mỹ miều. Đài tưởng niệm Chiến sĩ trận vong trang trọng, gắn bảng diễn giải bao hy sinh theo những chiến trận kinh hoàng của dân quân Ba Lan qua nhiều thời đại.
Khu phố cổ Warsaw với những dẫy nhà được tái tạo theo bản chính thuở thanh bình, mầu hồng của mái ngói và các mầu tường vôi xem thật tươi mát. Mặt đường được lát đá, dành riêng cho khách bộ hành thư thả ghé tiệm ăn, café bánh ngọt, hàng hoa quán nhỏ giữa tiếng lóc cóc chân ngựa bước và xe gỗ kết hoa rất đặc trưng của trời Âu thuở trước. Thủ đô Warsaw như nhiều xứ sở Trung và Đông Âu, những năm gần đây rất thu hút khách xa, mang không khí sống động vui tươi cùng giúp ngành du lịch và người dân bản xứ nhiều thành công thương mại. Người Việt mình từ mấy chục năm nay đã qua lại bán buôn sầm uất trên Ba Lan, và Tiệp Khắc, Hungary, Đức, Nga.. cho tiếng Việt "giọng bắc sau 75" véo von trên đường phố, nhất là trong các khu thương mại tổ chức thành công của nhóm dân ta, vốn rất chịu thương chịu khó.
Warsaw còn giữ chút kỷ niệm của những khu dân Do Thái và các ghettos vây hãm họ thời Thế Chiến ll.
Nếu ai đã xem những phim như The Pianist, Life is beautiful, Sophie's Choice, The Schindler's list.. kể chuyện những cuộc tận diệt người DoThái bởi chính quyền phát-xít Đức sẽ cảm thấy thật bùi ngùi khi đặt bước đến đây.
Ba Lan có nhiều thành phố rất đặc sắc khác :
* Poznan, thật duyên dáng cạnh dòng sông Warta, xưa là một trung tâm quan trọng cho những cuộc đổi chác buôn bán. Nay Poznan với những khu nhà mầu sắc rực rỡ, nhiều ngôi giáo đường thuộc hàng cổ kính nhất xứ đạo Ba Lan, như Saint-Pierre và Saint-Paul rất đẹp đều được đặt nền móng nơi đây.
Khu phố cổ với tòa Thị chính có kiến trúc theo style renaisance thu hút nhiều du khách, giới thiệu những phim tài liệu về Ba Lan xưa và nay, nhất là dưới thời Thế chiến ll. Quảng trường khu phố cổ lát đá tạc dành cho khách bộ hành vui ngắm cảnh sắc, thưởng thức đặc sản địa phương trên terrasses các hàng quán, hay vòng vo trên những cỗ xe ngựa và bác nài cố gắng giải thích lịch sử Poznan theo ngoại ngữ.
* Czestochova. Người công giáo nào cũng yêu kính các vị giáo hoàng, nhất là các ngài có tư tưởng tân tiến ngày nay, luôn mong đem đến nhiều cải tổ để đạo và đời được cùng bước trong văn minh, tiến bộ.. Ngài John-Paul ll với hơn 26 năm chủ trì tòa thánh Vatican, đã ghi dấu ấn rất đậm nét trong lòng giáo dân. Và ai cũng biết ngài rất tôn sùng Đức Bà Maria qua hình tượng The Black Madonna /La Vierge Noire, được vinh danh là biểu tượng tôn giáo xứ đạo Queen of Poland, đặt trong Vương cung thánh đường tỉnh thánh đường Czestochova.
Theo lộ trình, du khách thường được mời ghé thăm giòng tu Jasna Gora thành lập năm 1382, đẹp trang trọng, nhất là giáo đường với bàn thánh và những tháp thờ cẩn vàng rực rỡ, nhiều tượng chạm khắc bằng đá trắng đẹp xuất sắc.
* Krakow /Cracovie, được xem là châu thành đẹp nhất Ba Lan, rất cổ kính và lớn thứ nhì sau thủ đô Warsaw. Kracow nổi tiếng với nhiều giáo đường với kiến trúc xưa, còn giữ được nhiều cổ vật và thánh tích qua bao phong ba. Khu trung tâm được gầy dựng lại nhiều dẫy nhà sơn mầu tươi mắt, lắm hàng quán đông vui. Nơi đây ngài Karol Jozef Wojtyla đã thụ chức Tổng giám mục, trước khi được tấn phong Giáo hoàng dưới thánh tên John-Paul ll năm 1978.. Để sau 26 năm chu toàn nhiệm vụ cao trọng, ngài Jean-Paul ll về nước Chúa năm 2004, trong nỗi tiếc thương của hàng tỉ tín đồ. Để chỉ 10 năm sau, cũng chỉ qua 1 phép lạ nhiệm mầu được công nhận bởi Tòa thánh Vatican (thay vì 2 theo luật định) đã được Đức giáo hoàng Francis phong thánh Saint John-Paul ll năm 2014. Quả là một đặc ân, vì ngay trong tang lễ tiễn biệt ngài tại quãng trường Thánh Peter, rất đông đảo người sùng kính đã căng cờ trướng cùng biểu ngữ "Santo Subito", mong ngài được mau chóng vinh danh lên hàng các thánh.
* Wieliczka Salt Mine nằm không xa Krakow, sâu 130 mét dưới lòng đất là cả một thành phố ngầm. Từ thế kỷ 13 hầm mỏ muối đã hoạt động với 9 tầng cao được nối nhau bởi nhiều bậc bước, và 300 cây số chằng chịt lối đi được đào xới và tạc sâu trong đá. Có cả một hệ thống thông gió và nhiệt độ giữ hầm thoáng mát. Từ thời cũ hầm mỏ muối đã được thăm viếng bởi nhiều quan khách, vua quan, cả nhạc sĩ Chopin cũng rất ưa thích căn hầm mỏ độc đáo này -khi mà muốn viếng Wieliczka phải có giấy phép hay là khách được mời. Wieliczka được tổ chức UNESCO công nhận là Di sản Văn hoá Thế giới. Mỏ muối ngưng sản xuất năm 1996, để chuyển thành điểm du lịch khám phá. Các tours ngoạn cảnh đẹp Ba Lan không quên ghi tên Wieliczka trong hành trình, mỗi năm mang hàng triệu khách xa xuống thăm kỳ quan thiên nhiên giữa lòng đất rất đặc biệt này.
Muối hạt phủ trắng xóa khắp nơi, và những tượng tạc như của Saint John-Paul ll, cũng bằng đá muối..
AUSCHWITZ - BIRKENAU, Residence of the Death
Jews are a race that must be totally exterminated !
We must free the German nation of Poles, Russians, Jews and Gypsies !
Với chủ trương diệt chủng và những tuyên bố miệt thị của cấp lãnh đạo, quân đội Hitler năm 1939 đã tấn công Ba Lan, tiến thẳng vào thành phố Warsaw, nơi người Do Thái tụ tập nhiều nhất Âu châu. Chính Hitler đã từng đến Warsaw, nhìn khu phố sống quây quần dân Do Thái, và sau đó cho bắt đầu cuộc Thế chiến ll qua cuộc tổng càn quét khích động, theo"giải pháp cuối cùng", nhằm tận diện "giống dân bán Chúa Jesus này" trên khắp vùng đất mà Đức chiếm cứ trong suốt 5 năm của cuộc chiến. Kinh hoàng. Thảm khốc. Địa ngục trần gian. Biểu tượng của sự đối xử tàn ác nhất của một giống người đối với một giống người ở thế kỷ 20. Toàn thế giới và nhiều thế hệ sau qua bao tài liệu và các Holocaust Memorial Museum.. đã được biết, được thấy.
Trong hành trình thăm xứ Ba Lan, có một buổi chiều dành cho trại "Concentration and Extermination" lớn nhất thời Đế chế thứ 3 /3rd Reich, ở tỉnh Auschwitz. Theo xe lăn bánh trên con đường nhỏ băng ngang những cánh đồng xanh, thấp thoáng bao khoảng đồi non và rải rác nhiều mái nhà xinh ngói đỏ, xem rất an lành. Tiếng người hướng dẫn bỗng trầm xuống: Xin quý vị chút tĩnh tâm tôn trọng.. Chúng ta sắp đến một nơi được xem là kinh hoàng nhất Âu châu, là nấm mồ tập thể của khoảng 1.5 triệu người dân Do Thái khốn khổ. Cũng trên con đường chúng ta đang đi đây, hơn 70 năm trước, có những hàng dài lũ lượt xe vận tải, có những đoàn tầu hỏa, dù dưới trời giá buốt mùa đông, dưới tuyết lạnh tuôn đổ hay theo nắng nung nấu mùa hè, đã chuyên chở biết bao con người. Từ những mái đầu bạc phơ đến lọn tóc óng ả hoe vàng trẻ nhỏ, bị gom bắt trên nhiều tỉnh thành xứ sở châu Âu. Tất cả bị đẩy thúc, dồn ép vào khuôn hòm xe, tống lên khoang tầu cho đến khi chật nứt. Trong cuộc hành trình dài mòn mõi, họ đã phải ngột ngạt dầy xéo lên nhau. Chỉ có chỗ đứng. Đứng trong tủi nhục và đói khát, tuyệt vọng. Đứng gục bên nhau khi thân thể rã rời, hơi cạn sức mòn, sinh lực sống không còn nữa. Đứng người già hấp hối hay bé thơ ngạt thở. Đứng sống, đứng chết. Đứng điên rồ, như thầm biết ở một nơi chốn nào đó, có những gì rất khủng khiếp đang chờ đợi họ.. Khi đến đây, cửa toa tầu mở toang, để ngay cả nhóm nhân công người Do Thái được chỉ định đến nhận đồng hương cũng phải bịt mũi, quay đầu kinh khiếp. Ở nơi chốn này khi ấy đầy rẫy cái chết. Cái chết của loài thú dại, được dành cho những con người rất đỗi bình thường.
.. Tại bến đỗ ga tầu, người chết đươc quăng qua một bên, ai sống sót thì lây lất như những tử thi di động. Đàn bà theo hướng này, trẻ em về phía kia, đàn ông ra chỗ nọ. Có những nhóm người bị đem ngay vào các phòng rộng xây kiên cố dưới mặt đất, mà trên trần thấy chằng chịt ống sắt. Họ được khuyến cáo là phải cởi bỏ hết quần áo để tắm rửa, tẩy uế. Chen chúc nhau đến hỗn độn, ngơ ngác, lo âu.. Để khi mọi cửa ngõ đã khóa chặt, hơi độc chợt phun tỏa mù mịt từ ống dẫn.. Chỉ vài mươi phút thôi. Công nhân gom góm những thân người la liệt, mà đôi khi còn thoi thóp sống ấy mang ra lò thiêu, hay hố chôn tập thể.. Trong nhiều năm, những phòng hơi ngạt và lò thiêu ở Auschwitz-Birkenau đã hoạt động ngày đêm không ngưng nghỉ.. Hàng hàng lớp lớp người Do Thái được mang về từ những vùng gần xa. Auschwitz giải quyết lệnh tận diệt dân Do Thái của Hitler đôi khi đến nhiều ngàn người mỗi ngày. Đó là chuyện Ba Lan, trên xứ Đức cũng có nhiều trại như vậy, nào những Treblinka, Dachau, Chelmno, Belzec.. đã kinh hoàng không kém.. Ngày nay chúng ta đã lật qua nhiều trang sử khác, quá khứ tuy xa nhưng khi đến đây, xin quý vị dành chút suy tư và tưởng nhớ đến những nghiệp đời khốn khổ của giống dân lạc loài, nhưng cũng rất kiên trường Do Thái. Họ như con chim phượng hoàng, tái sinh để rực rỡ bay ra từ đám tro tàn.
Ở Auschwitz-Birkenau mọi người đã tần ngần viếng dẫy nhà tập thể dành cho ai còn khả năng lao động, khu nhà giam, nhà tra tấn, các phòng thí nghiệm y khoa còn giữ lại lắm thứ dụng cụ kỳ dị đến hãi hùng, phòng hơi độc, lò thiêu, pháp trường treo cổ, góc tường xử bắn.. Nơi phòng trưng bầy, có hàng vạn di tích như vật dụng, giầy dép quần áo, hình ảnh, cả những đồ chơi của trẻ nhỏ -trông thương tâm quá. Cả một phòng chứa hàng đống đến cả ngàn kílô tóc, phần nhiều bạc trắng hay tả tơi, xen những cọng tóc non vàng soăn của em bé.. Trong suốt cuộc thăm trại Auschwitz-Bikernau, khuôn mặt các du khách đều mang vẻ căng thẳng. Vài người mắt ngấn lệ. Một phụ nữ trung niên bật tiếng nghẹn ngào "Ông bà và cha mẹ tôi đã từng kể chuyện họ ra sao ở chính nơi này!".
"The one who does not remember history is bound to live it through it again". George Santayana.
Làm sao quên được trận chiến đã gây thương vong cho khoảng 45 đến 52 triệu người dân, và tổng số quân binh tử trận hay do thiếu thốn đói khổ cũng lên đến 25 triệu nữa. Nhất là 9 triệu người Do Thái sống trên khắp 21 xứ sở trời Âu, mà 6 triệu phận người đã chịu mệnh bạc dưới tay quân Đức. Không kể vô vàn phế nhân, bao tổn thất tinh thần và những đau thương giữ âm ỉ theo suốt cả cuộc đời. Không gì tả xiết. Và cũng không bao giờ hiểu nổi.
Huyền Anh, BTX-69
Gửi ý kiến của bạn
